ORDU İl Merkezi
TARİHİNE DAİR
İlimiz Ordu ile ilgili bir dizi hazırlamış olduğumuz yazıya girizgah olmak açısından öncelikle Ordu İl Merkezi Tarihine değinmeyi uygun gördüm. Devamında ise, ORDU NASIL İL OLDU, ORDU İLİNİN İDARİ DÜZENLEMESİNDE YAPILAN YANLIŞLAR ve ÖNERİLERİMİZ hakkında yazılarımızı sunmayı düşünüyoruz.
A- Türk Öncesi döneme kısaca bakış
Ordu şehrinin tarihi elbette MÖ.6-7.Yüzyıla kadar gidebilmektedir. İl merkezinde bilinen ilk yerleşme yeri, Kirazlimanı Mezarlığı yanındaki Bozukkale denilen (KOTYORA)dır. Bu küçük Kale-Koloni Şehri EGELİ Yunan Şehri olan MİLETLİLER kurmuştur. Ancak, Kotyora küçük hatta bu kurulan kolonilerin belki de en küçüğü bir koloni idi.
M.Ö. IV. Yüzyıl’da İran taraflarından savaştan dönerken Kotyora’ya uğrayan Yunanlı komutan Ksenophon, Onbinlerin yürüyüşü adlı eserinde, burada yerleşik başka bir kavimle karşılaştıklarını ve 45 gün kaldıktan sonra yollarına devam ettiklerini belirtir.
Bütün Anadolu gibi daha sonra kente iki yüzyıl civarında Pers İmparatorluğu, devamında Makedonyalı İskenderin komutanları hakim olmuştur. Bundan sonra yöreye; yaklaşık 3,5 asır yaşayan ve izler bırakan PONTUS Devleti (M.Ö.280-M.S. 63) hakim olmuştur. Bu devleti ROMA İmparatorluğu ortadan kaldırmıştır. Daha sonra ise yüzlerce yıl Doğu Roma-BİZANS dönemi yaşanmış, Bizans İmparatorluğunun Başkenti Konstantinepolisin ileriki yüzyıllarda IV.Haçlı seferinde yağmalanıp, dağılmasıyla oluşan boşlukta burada doğan küçük-son Bizans Devletciği olan Trabzon merkezli Kommenos Hanedanının yönetiminde ki, TRABZON Rum Devletinin sınırları içinde kalmıştır.
B-CUMHURİYET ÖNCESİ Türk TARİHİ Özeti
Ordu şehri fethedilerek Türk-İslam Toprağı haline getirilmiş bir Şehri değildir. Zira tarihte bugünkü alanda, bugünkü manada bir şehri mevcut değildir. Şehrin bulunduğu Sahil mevkii; 14.Yüzyıl ortalarında (tahminen 1340-50’li yıllarda) hem fethedilerek, hem de burada mevcut Rum Yerleşimi yakınlarına az daha içeride önce Askeri amaçlı bir Yerleşim (ORDU Üssü) kurup, zamanla Türk-İslam ŞEHRİ karakteri kazanan bir Kasaba haline gelmesi ve ileriki yüzyıllarda birleşmesi ile bugünkü ORDU Şehri oluşmuştur.
Danişmentli ve Selçuklu Dönemlerinde bugünkü ORDU Şehrinin bulunduğu mevkii, bir Türk-İslam Devleti toprağı değildir. Şehir alanı Beylikler döneminde fethedilerek, ileriki Osmanlı Yüzyıllarında bugünkü Ordu kenti halini almıştır.
ORDU Şehir merkezi mahallinde, Türk öncesi dönemde; Karadeniz kıyısında bugünkü mevkiisinden biraz daha Doğu kesiminde KOTYORA isminde küçük bir Rum KALE Kasabası ve Deniz İskelesi mevcut idi. ORTA KARADENİZ’e ilk inen SELÇUKLULARIN akrabaları ve Çağdaşı olan DANİŞMENDLÜ Devleti; erken tarihlerde (12.Yüzyıl başları ve ortalarında) Orta Karadeniz akınları sırasında BUGÜNKÜ ORDU TOPRAKLARININ güney ve birçok orta kesimlerini alarak sahil kısımlarına kadar yaklaşsalar da KOTYORA’ya gelemediler.
Halbuki Sivas Merkezli Danişmentliler, bilhassa 1152-58 yıllarında; bölünmüşlük döneminin, en büyük kol olan Sivas Kolunun ilk Hükümdarı ve bütün Danişmetlileri tek çatı altında hareket ettiren son Hükümdar ve 4.Melik (Hükümdar) sayılan ve yöremize damga vurmuş, ismi köylere verilmiş olan MELİK Nizamüddin YAĞIBASAN idaresinde, muhtemelen KARAKUŞ (AKKUŞ) üzerinden geçip, sahile inerek Ünye ve Bafrayı ele geçirmişler, Kafir Samsun dedikleri Amisosu (SAMSUN) kuşatmışlardır.
Tarih boyunca Ordu Vilayeti diye bugünkü sınırlar anlamda bir İl ve İdari durum olmadığından, bugünkü ORDU toprakları üzerinde birbirinden ayrı ve farklı siyasi gelişmeler yaşanmıştır. Netice itibariyle bugünkü, ORDU Merkezi şehir bölgesini İLK FETHEDEN-YERLEŞEN TÜRKLER; SELÇUKLU sonrası TÜRK BEYLİKLERİ Döneminde, Batı bölgesinde bir Türk Beyliği olan Germiyanoğullarından hiçte az kuvvete sahip olmayan- HACI EMİROĞULLARI Beyliğidir. HACI EMİROĞULLARI (yada Hacı BAYRAMOĞULLARI) Beyliği; 14.Yüzyılda, ilk merkezi olan MESUDİYE yakınlarındaki KALEKÖY’den sahile doğru iç-orta kesimleri ele geçirip, zamanla sahile inerek, COTYORA’ya 5-6 km. mesafede az içeride bir Askeri Üs Merkezi yani ORDU Askeri Yerleşimi oluşturdular. Bu ilk etapta bir Askerii (Birlikler Harekat) Merkezi olarak kurulan ORDU Yerleşimi, zamanla HACI EMRİOĞULLARININ Mesudiye-KALEKÖY’den buraya taşınmasıyla, bir BEYLİK merkezi, zamanla da BAYRAMLU (bugünkü ESKİPAZAR) ismiyle bir Türk Şehri olmuştur. Ancak, bu ilk isim olan ORDU ismini de unutmamış, yüzyıllarca muhafaza etmiştir.
Geçen yüzyıllar içinde TÜRK Yerleşimi BAYRAMLU ile RUM yerleşimi COTYORA zamanla..yaşanan YANGINLAR gibi, yine Ticari ve Sosyal ilişkiler nedenlerle gibi nedenler ile birleşerek ve netice de ikisi de orta yere gelerek, bugünkü mevcut Şehir merkezini oluşmuştur. Bu durum ise; 18.Yüzyıl sonları-19.Yüzyıl başlarında yaşanmaya başlamış, 19.Yüzyılın sonunda bugünkü hali almıştır. Onun için, bugünkü ORDU Kent merkezi içinde 18.Yüzyıl öncesi Tarihi bir eser mevcut değildir.
TÜRKİSTAN’da ki Semerkand’a TİMUR yanına giderken 1402’de Ordu bölgesinden geçen İtalyan seyyah Clavijo, bu bölgenin “Erzamir” (Hacıemir) adında bir Türk beyinin elinde olduğunu ve kumandası altında 10.000 kişiden oluşan bir süvari ordusu bulunduğunu belirtmektedir.
ORDU Tarihini uzun uzun anlatacak değiliz, ancak ilçemiz Akkuşumuzun daha yüzyıl bile olmadan eklemlendiği bu Yeni Cumhuriyet ilinin Tarihini; inşallah ileride KARAKUŞ TARİHİ diye hazırlamakta olduğumuz AKKUŞ TARİHİNİ geniş olarak anlatan eserimizde önsöz olarak, (ayrıntılı değil ama) daha geniş olarak yer vereceğiz.
Onun için böylece ilk FETİH ve KURULUŞU hakkında bilgi verdiğimiz ORDU Şehrinin Tarihsel gelişimini kısaca belirtmek gerekirse; Beylikler sonrası bugünkü Ordu, OSMANLI Devletine 1427-28 yılında ÇELEBİ I.MEHMET Döneminde AMASYA Beyi-Vezir YÖRGÜÇ PAŞA’nın meşhur CANİK Seferleri ile katılmıştır. ORDU, BAYRAMLU ismiyle 15.Yüzyıl ve 16.Yüzyılın ilk yarısı boyunca küçük bir Vilayet yani SANCAK’tır. Resmi ismi ise Tahrir Defterlerinde “Vilayet-i Canik-i BAYRAMLU me’a İskefsir ve Milas” dır.
1548 yılında Ordu, Karahisar-ı Şarki (Giresun’un şimdiki ilçesi Şebinkarahisar) sancağına bağlı “Kaza-i Bayramlu” olan bir kaza (ilçe) merkezi durumuna düşmüştür. Yani OSMANLI idaresinde ilk 119 yıllık süre de, küçük bir SANCAK (İL) iken, sonraki Yüzyıllarda KAZA (ilçe) konumuna düşmüştür. Bu duruma düşmesinde; Batısında olan ve bugünkü FATSA, ÜNYE İlçelerinin (Kazalarının) o vakitler ve taa 1920 yılına kadar CANİK (Samsun) Sancağına bağlı olması, hemen Doğusunda ve çok YAKIN Mesafede ise Vilayet-i ÇEPNİ yani GİRESUN SANCAĞI’nın olması, Güney Batısında ise KARAKUŞ yani Akkuş’un ise RUM (Sivas) Eyaletine bağlı SONİSA Sancağına bağlı olması ile idari alanı DAR-LAŞMIŞ ve dolayısı ile GELİRLERİ DÜŞÜK bir Sancak konumunda olması ETKEN olmuş olabilir. Elbette bundan başka sebeplerde olsa gerektir. Zaten bu durum bize KLASİK OSMANLI ÇAĞINDA Ordu İli (yada Kazasının) genel COĞRAFYASI-Yüzölçümü-sınırları hakkında fikir vermektedir.
1548 yılında Ordu, Karahisar-ı Şarki (Giresun’un şimdiki ilçesi Şebinkarahisar) sancağına bağlanmış, bundan sonra KAZA (ilçe) durumuna düşmüştür. Bu tarihten ta ki, 1920 yılına kadar ORDU bir Kazadır (ilçedir)
1805 yılında Şebinkarahisar Sancağı ile birlikte TRABZON EYALETİ’ne bağlanmıştır.
1831’de yine bağlı olduğu Şebinkarahisar Sancağı ile birlikte ERZURUM EYALETİ’ne bağlanmış olsa da bir zaman sonra tekrar TRABZON VİLAYETİ’ne (Batılılaşma Döneminde Eyaletler, Vilayet ismini almıştır) tekrar bağlandı.
Nihayetinde Ordu kazası, etrafındaki bugün İlçe olan o zamanki Nahiyelerle birlikte 1920 yılına kadar bir kaza (ilçe) olarak TRABZON’a bağlı kaldı.
Kısacası, Ordu Vilayeti hem bir Milli Mücadele yılları, hem de bir Cumhuriyet ilidir.
Bahadır KAYIM
2017 Ağustos Ayında Ordu İl Merkezden Görüntü
